Աշխարհի առաջին կին դեսպանը հայուհի է եղել

Հայաստանի դիվանագիտությունը, ձգտելով վարել պետության ինքնուրույնություն ապահովող քաղաքականություն, կարևորել է իր ներկայացուցչությունների հաստատումն ինչպես հարևան, այնպես էլ Եվրոպայի և Ասիայի երկրներում։ Հայաստանի Հանրապետությունը իր հռչակումից անմիջապես հետո (1918) դեսպանատներ է հիմնել Պարսկաստանում, Ճապոնիայում և այլուր։

Պաշտոնավարելով դժվարին մի ասպարեզում, հայ դիվանագետներն աչքի են ընկել նաև որպես բազմակողմանիորեն կրթված, հարուստ գիտելիքների և մարդկային բարձր արժանիքների տեր անձնավորություններ։

1920 թ., որպես Իրանում Հ. Բ. Հ.յան դեսպանատան Ա. քարտուղար, նշանակվում է Սուրեն Առաքելյանը (1887-1979)։ Մասնագիտությամμ լինելով իրավաբան և երաժիշտ, նա իր ավանդն ունեցավ նաև երկրի մշակութային կյանքում։ 1922 թ., Առաքելյանի մտահղացմամբ և անմիջական մասնակցությամբ, Թեհրանում հիմնվեց պետական կոնսերվատորիա, որն առաջինն էր Իրանում, ընդհանրապես։ Ավելացնենք, որ այստեղ ևս մանկավարժական գործունեության անցնելուց առաջ Առաքելյանը եղել է Թիֆլիսի երաժշտական ինստիտուտի

տնօրեն։ 1919 թվականից Ճապոնիայում Հայաստանի Հանրապետությունը ներկայացնում էր Դիանա Աբգարը։ Նշենք, որ Եվրոպայի զարգացած երկրները կին դիվանագետ ունեցան միայն տասնյոթ տարի անց։ Այսուհանդերձ, Դիանա Աբգարի մասին քիչ է գրվել, նա գրեթե անհայտ

է ինչպես հայ իրականության մեջ, այնպես էլ օտար շրջանակներում։ Պատճառներից մեկը թերևս այն է, որ նա հիմնականում գրել է անգլերենով, և իր գիտական աշխատությունները,

պատմաքաղաքական ուսումնասիրությունները նույնպես անգլերեն են։ Ուստի, Լևոն Գ. Մինասյանի հրապարակումը, որը նա քաղել է Նոր Ջուղայի (Իրան) տեղեկատուից, ուշագրավ է նրանով, որ նա, Դիանա Աμգարին հանրությանը ներկայացնելուց բացի, առաջին կին դիվանագետին բացահայտում է նաև որպես իր ժողովրդի ճակատագրով անհանգստացած, հայրենասեր մտավորականի։

***

Հայաստանի Հանրապետության օտար երկրներ ուղարկված դիվանագիտական ներկայացուցիչների մեջ իր առանձին տեղն ունի Դիանա Աբգար(յան)ը, որը եղել է Ճապոնիայի Իոկոհամա քաղաքի հյուպատոս, որը և առաջին կին քաղաքական ներկայացուցիչն էր աշխարհի բոլոր պետությունների մեջ։ Վանքի (Նոր Ջուղայի վանքի Ա. Թ.) արխիվում ունենք մի շարք նամակներ՝ գրված Իոկոհամայից՝ ուղղված օրվա

Թեմակալ Առաջնորդին, Համայնական Խորհրդին և Եզնիկ Վարդապետին։

Նա իր գրություններից մեկի մեջ, ուղղված Եզնիկ Վարդապետին, գրել է մի աղոթք և ուղարկել է տպելու օրացույցի մեջ, ինչպես և արտասահմանյան լրագրերում, որպեսզի բոլոր հայերը անգիր անելով խնդրեն Աստծուց, որ Հայաստանի Հանրապետությունը հաստատուն

պահի.

«Ես կամենում եմ այս աղոթքն տարածել հայ ազգի

մեջ, որ ուր որ հայեր կան աղոթեն Աստծուն»։

Որ Հայաստան ազատվի,

Որ Հայոց Հանրապետությունը հաստատուն մնա,

Շնորհյա Տեր և ողորմյա»։

Այս աղոթքից բացի, նա Հայաստանի Հանրապետության առթիվ գրել է նաև մի բանաստեղծություն, որը տպվել է Վանքի 1921 թվի օրացույցի մեջ։

Լևոն Գ. ՄԻՆԱՍՅԱՆ

Ալիք, 1979, 30 հուլիսի

Դիանան ծնվել է Բիրմայում (Մյանմա), արմատներով նորջուղայեցի հայերի սերունդների ընտանիքում, իսկ դպրոց հաճախել է Հնդկաստանում։ 1890թ. ամուսնու հետ տեղափոխվել է Ճապոնիա եւ առաջին տարիներն անցկացրել իր նորակազմ ընտանիքի հոգսերում։ Սակայն 1909թ. Ադանայում սկիզբ առած հայկական ջարդերը նրան մղում են գործի, եւ Դիանան կյանքի մնացած մասը մեծամասամբ նվիրում է հայերի դրության վրա ուշադրություն գրավելու գործին եւ Ճապոնիայում նույնիսկ ապաստարան հիմնում Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածների համար։ Իր այս ջանքերը նրան մեծ գնահատանքի են արժանացրել, եւ արդյունքում Հայաստանի առաջին հանրապետության հիմնումից հետո նա նշանակվել է Ճապոնիայում Հայաստանի պատվավոր դեսպան։

Նա թողել է նաեւ գրական մեծ ժառանգություն, այդ թվում՝ գրքեր, պոեմներ եւ նամակներ։ Դիանան իր գրելու ձիրքը ծառայեցրել է նախնյաց երկրում (ուր երբեք չէր եղել) իր ազգակիցներին բաժին ընկած անարդարությունն ու դժբախտությունը ներկայացնելու համար։ Այս ամենի ընթացքում նա որոշակիորեն գործել է նաեւ իբրեւ պետական պաշտոնյա, եւ դա՝ այն ժամանակներում, երբ անգամ ավելի զարգացած երկրների մեծ մասում կանայք նույնիսկ քվեարկելու իրավունք դեռեւս չունեին։ 

Հետաքրքիր փաստ

1923թ. Կանտոյի մեծ երկրաշարժի հետեւանքով Դիանա Աբգարը կորցրել է իր տունն ու ապրուստի մեծ մասը։