Զորի Բալայանն ասում էր` «Օշին` վառի'ր դա»

Լաչինը ազատագրելուց 20 օր հետո աշխատանքներ ենք տարել այնտեղ, Բերդաձորի կամուրջն ենք սարքել: Հետո փորձել ենք Շուշիով զբաղվել: Վերանորոգման համար վերցրել ենք մի քարվանսարա և  մեկ համամ (բաղնիք.-Ա.Կ.): Ասում է մեր զրուցակից, ֆրանսահայ ճարտարապետ, պրոդյուսեր Օշին Եղիազարյանցը, ով   ծնվել է Իրանում, ապրել Փարիզում, 1988 թվականից հետո որոշել է վերադառնալ Հայրենիք։ Նրա հետ զրուցել ենք  ճարտարապետության, Փարաջանովի մասին պատմող 9 րոպեանոց տեսանյութի, Շուշիի մզկիթի, Զորի Բալայանի հորդորի, Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված մուլտֆիլմի  և այլ հարցերի շուրջ:

Մի առիթով ասել եք, որ Երևանում շենքերը Դուբայից  կրկնօրինակված են:  Մերօրյա շենքերի այս վիճակի պատճառը, ի՞նչ եք կարծում այլ մշակույթին տեղ տալն է, ցուցամոլությունը, թե՞ չիմացությունը:

Հայկական մշակույթը ցավալի վիճակում է: Բայց հայկական ճարտարապետություն էլ գոյություն չունի: Հայկական ճարտարապետության կրողները եղել են եկեղեցիները:  

Չի խանգարում, որ ներշնչվես տարբեր արվեստներից: Այսօր հայ նկարիչը,  որ նկարում է, հայկականությունը զգում ես, բայց ուզես,  թե չուզես, աշխարհի մշակութային շարժմանը պետք է հետևես: Կապ չունի` արաբական է, թե պարսկական:  Իհարկե, դժբախտաբար,  այստեղ ոչ մեկը չէ:  Ինչ որ սարքվել է` խայտառակություն է: Աբովյան փողոցով որ իջնում ես, ձախ կողմից  նայում ես շենքերին, լացդ գալիս է, աջից ես նայում` էլի լացդ գալիս է:  Իջի’ր, իջնում-իջնում ես, հասնում ես Հրապարակ, այստեղ էլ որ հասնում ես` բարձր, ծուռ-մուռ շենքեր են:

Այս ամենը տգիտության պատճառ է: Երբ որ տգետ է, ցուցամոլ էլ է: Այսինքն, այն, ինչ որ չունես, պետք է ցույց տաս: Հայաստանում բոլորը ճարտարապետ են:  Բայց 2 ճարտարապետից ավել չգիտեմ:

Եթե Դուք լինեիք գլխավոր ճարտարապետ, ի՞նչ կանեիք:

-Ինձ կկախեին: Համ էլ` ի՞նչ է նշանակում գլխավոր ճարտարապետ: Աշխարհում նման բան գոյություն չունի: Փարիզի գլխավոր ճարտարապետ, Հոնգկոնգի գլխավոր ճարտարապետ: Ֆրանսիայում կա 4 ճարտարապետ, 2 ինժեներ , 2 պոետ: Նստում և որոշում են` սա կլինի, կամ չի լինի: Այնտեղ ում սիրտն ինչ ուզում է,  չի կարող անել:  Հա, իբր ինչ: Ամբողջ Հայաստանի, հետո ամբողջ աշխարհի գլխավոր ճարտարապետ: Խեղճ Նարեկը չգիտի ինչ անի` հետն էլ գլխավորների գլուխը բռնած գնում է:

Այն ժամանակ գույն չկար, այսօր ամեն ինչ կա, բայց դարձել է անգույն քաղաք:

Ծնվել եք Իրանում, ապրել Փարիզում: Երկուսն էլ պատմություն, մշակույթ ունեցող երկրներ են:  Ո՞ր երկրի մշակույթն է ավելի հոգեհարազատ Ձեզ, իհարկե, բացի հայկականից:

-Ամենքն էլ հարազատ են, մեկը մյուսին լրացնում է:  Կառանձնացնեմ երևի  Իրանը, որ դարեր ի վեր գոյություն ունի, հիմք ունի, ճարտարապետություն, պոեզիա ունի:  Ի վերջո, այս տարածաշրջանից է ամեն ինչ զարգացել ու գնացել Արևմուտք: Արևմուտքից միայն Google-ն է եկել:

Եվրոպայում եղած ժամանակ, բարեբախտաբար, դեռ կարողանում էի մտածել,  Google-ը իմ փոխարեն չէր մտածում: Այդ անտեր iPad, iPhone–ները ուղեղդ հիվանդացնում են, քո տեղ մտածում են: Սա այնքան շահավետ է պետությունների համար:

Գնում ես սրճարան, ասենք 4 աղջիկ են, կամ 3 աղջիկ մեկ տղա, նստում ու սկսում են հեռախոսներով խաղալ:  Մտածում ես, բա ինչո՞ւ են եկել սրճարան, ինչո՞ւ են միասին:

Նույն էլ Եվրոպայում է: Բայց նրանք մի փոքր մտածում են, իսկ այստեղ ամբողջովին «դմբո»  են:  Աղջիկները «Բարբիի»  տեսքով սրճարաններում են, տղաներն էլ մտահգվում են մեքենաների համար: Այստեղ կամ մեքենայից են խոսում, կամ խմելուց:

Իսկ դուք չե՞ք օգտվում ժամանակակից տեխնոլոգիաներից:

-Հիա որ ասեմ` չծիծաղեք:  Վերջիվերջո մեկ iPad եմ առել, որովհետև հեռուստացույց  չունեմ և երբեք էլ չեմ ունեցել: Այս iPad-ն էլ նրա համար է, որ նամակներս գան, հասնեն:  Ժամանակին նամակը որ ուղարկում էիր, դու նամակի հետ չէիր գնում,  հիմա iPad-ով դու և նամակը միասին եք գնում:

Իսկ ինչի՞ հետ է կապված հեռուսատցույց  չունենալու որոշումը, սկզբո՞ւնք է:

-Չէ: Ֆրանսիայում առավոտյան որ արթնանում էի, առաջին բանը որ պետք է անեի` թերթ կարդալն էր:  Հայկական «Հառաջ» , «Կամք» թերթերը վերցնում, գնում էի սրճարան, ոտքի վրա մի քանի ֆրանսիական թերթեր էի առնում ու կարդում:

Ասել է, թե թերթերը լրացնում էին ողջ բացը:

-Այն ժամանակ չունեի հեռուստացույց,  քանի որ ամբողջ ժողովուրդը 60-ական թվականներին բողոքում էր, ջարդում այդ տուփը, որովհետև հիմար տուփ էր, հիմա ավելի  հիմար է:

Հիմա շարունակո՞ւմ եք հայկական մամուլ կարդալ:

-Այո, իհարկե: «Հայկական ժամանակ», «168 ժամ», երբեմն Հանրապետության պաշտոնաթերթն եմ գնում ու  ինքս ինձնից ամաչում եմ: Հիմա արդեն արձակուրդ է, թերթերը կգնան արձակուրդ, այնինչ, Եվրոպայում երկու օր թերթ գոյություն չունի մայիսի 1-ին և հունվարի 1-ին:

Մի հետաքրքիր պատմություն պատմեմ` հայկական թերթի հետ կապված: Հերթական անգամ սրճարանում կարդում էի, մի մարդ մոտեցավ,  թե սա հայերեն է գրված, չէ՞: Ասացի` այո: Ֆրանսիացի էր, բայց արաբ: Ասաց, որ հայերեն լավ գիտի: Գիտի Շահան Շահնուրին:

Նա ասաց, որ պոետ է և իրեն  պոետ դարձրել է Շահան Շահնուրը:  Պատմեց, որ 13 տարեկանում դիպվածով վերցրել է Շահնուրի գիրքն ու սկսել է կարդալ:

Ապա դարձավ, թե հետաքրքիրը գիտե՞ս որն է:  Մեկ ժամից բանտ եմ գնում: Ասում եմ` բանտ ինչո՞ւ ես գնում: Ասաց, թե բոլոր արաբներին այնտեղ պոեզիա եմ դաս տալիս և որպես օտարական կարդում եմ Շահնուրի պոեզիան: Ուզում եմ իմանան, թե օտար մարդն ինչ է զգում Ֆրանսիայում:

Երկար ժամանակ է` Հայաստանում եք: Ի՞նչն է պահել կամ պահում Ձեզ այստեղ, եթե հաշվի առնենք այն, որ շատերը չեն դիմանում և  հեռանում են:

-Ես Եվրոպայում ապրել եմ լավագույն ձևով: Ջազի մեջ մարդ չկա, ում տեսած չլինեմ, փոփ երաժշտության մեջ նույնպես: Տեսել եմ աշխարհի լավագույն թատրոնները:  Նույնը նաև դասական երաժշտության դեպքում: Կրել եմ ողջ մշակույթը:

Այս անգույն քաղաքում պայքարի շատ ճանապարհներ կան:  Ընդդիմադիր լինելն օգնում է պայքարել: Շատերն ինձ քննադատում էին, երբ որոշեցի մզկիթ վերանորոգել:

Ի դեպ, անդրադառնանք Շուշիի մզկիթին: Ինչո՞ւ որոշեցիք մզկիթը վերանորոգել , եթե այդքան ավեր եկեղեցիներ կային:

-Հիմա ասեմ: Երբ ազատագրվեց Շուշին, այդ պահից ես այնտեղ եմ: 2 շենք կար, որ հանձն առանք վերանորոգել: Մեկը քարվանասարան էր, որ դարձել է թանգարան, մյուսը` համամ էր: Ահագին ուսումասիրեցինք, վերանորոգելու համար պլան կազմեցինք, մի քանի ամիս անց եկան, թե չէ, սա վերցնում ենք: Որովհետև մտածել են` օտարերկրացի է, եկել է, սրա մեջ անպայման փող կա, նրանք խելացի են: Հետո, օրերից մեկ օր, քայլում էինք, մեկը, թե այդքան գործ ես արել, ինչ ուզես` կտանք: Մզկիթն ուզեցի: Ֆրոյդն ասում է` ինչ-որ անում ես, մտածված է, դիպվածով չէ: Ուրախ եմ, որ վերցրել եմ: Շատերն ինձ քննադատում էին: Զորի Բալայանն ասում էր` «Օշին` վառե'լ սա»: Մեկը ասում էր քանդի, մյուսը վառի: Սրբազանները հակառակ, Ալիևը հակառակ: Նա նամակ էր գրել, թե այս ո՞վ է այդ ֆրանսիացին, որ փչացնում է մեր մզկիթը: Իսլամ ժողովրդի առաջնորդն էլ նամակ էր գրել մեր Վեհափառին: Ես հակառակվեցի բոլորին:

Միակ մարդը, որ ասաց` Օշին ջան, գնա մինչև վերջ, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն էր:  Հետո նույն Զորի Բալայանները կանգնեցին ասացին, թե մենք մզկիթները վերանորոգում ենք, իսկ թուրքերը մեր խաչքարերն են ջարդում:

Ես հավատացյալ քրիստոնյա չեմ: Կրոն ավելի շատ մեզ ջախջախել է: Այսօր ինձ ՀՀ քաղաքացիություն չեն տալիս, որովհետև կնունքի թուղթ են ուզում: Ասացի` մի տվեք: Կրոնն ինձ համար խղճի մոտեցում է: Գուցե մուսուլման եմ, գուցե բուդդիստ: Ազգությունս կրոնի հետ կապ չունի: Ուրեմն մեր ազգը քրիստոնեությունից առաջ գոյություն չունե՞ր: Ուրեմն Տիգրան Մեծը հայ չէ՞ր:

Մեր նախնական զրույցի ժամանակ ասացիք, որ  եղել եք մի կուսակցության անդամ, որ Հայաստանի թշնամին էր, քիչ թե շատ արգելվում էր Հայաստան գալը: Խոսքը Դաշնակցության մասին է: Հիմա՞ էլ եք անդամ: Գո՞հ եք ՀՅԴ աշխատանքից:

-Չեմ կարող գոհ լինել, որովհետև ընդդիմություն եմ: Ես այնտեղ էլ եմ ընդդիմություն: Չեմ ուզում ասել, որ մտավորական եմ, բայց յուրաքանչյուր մարդ, որ արվեստի մեջ է, պետք է լինի ընդդիմություն: Այդ մարդը,  որ արվեստի մեջ մի բան է անում, 20 տարի հետո նոր քաղաքականութունը հասկանում է, որ ճիշտ էր: Արվեստը միշտ պետք է առաջ լինի:

30 տարի է` հավաքում եք մեծանուն նկարիչների ստեղծագործությունները, հնաոճ իրեր, ինչպես նաև Լենինի ու Ստալինի դիմանկարները: Եթե թվարկավածները հասկանալի են, ապա բարդ է հասկանալ Լենինի ու Ստալինի դիմանկարների հանդեպ սերը: Ինչո՞ւ հենց նրանք:

Հա, որ նայում ես Ստալինի նկարին, էնքան լուռ, ոնց որ ավանդական պապա լինի: Յուղանկարներ են, հավաքում եմ, վատ ա՞: Մուրճ, մանգաղ լրիվ հավաքում եմ: 1926 թվականի աթոռ ունեմ, 1936թ. սեղան, 16-րդ դարի սուրմայի ամաններ ունեմ..Այս ամենն ինձ համար հեքիաթ է: Ես, օրինակ, Լենինի արձանը չէի քանդի: Գլուխգործոց էր: Հիմա Լենինինը քանդեցին, ուզում են Միկոյանինը դնեն:

Ուզում եք, որ դնե՞ն:

Չէ, չեմ թողնի որ դնեն: Լավ ա գողացել են: Ֆրանսիայում տունը որտեղ ապրել է անձը, 30 սմ է հատկացված հուշատախտակի համար , որի վրա գրված է  ասենք Վիկտոր Հյուգո: Էլ Հյուգոյի քանդակը չեն դնում:

Վերջերս   Փարաջանովի մասին պատմող 9 րոպեանոց  վավերագրական ֆիլմը նվիրեցիք թանգարանին: Ե՞րբ եք նկարահանել: 

-Փարաջանովի մասին պատմող 9 րոպեանոց  վավերագրական ֆիլմը նկարահանել եմ դեռևս 1988 թվականին: Փարաջանովին հանդիպել եմ Փարիզում, միասին գնացել ենք Տարկովսկու գերեզմանին:  Նկարում էի, նա  ասաց, թե Օշին, եթե օրերից մեկ օր Հայաստանում Փարաջանովի թանգարան լինի, ֆիլմը կնվիրես  նրան:  10 օր առաջ հանձնեցի թանգարանին: Ոչ ոք նրան խոսելիս չի տեսել, ոչ էլ այն, թե ինչպես է լացում Տարկովսկու գերեզմանին:  Հետաքրքիրն այն էր, որ ինքը քիչ էր  հայերեն խոսում, ես էլ ռուսերեն չգիտեի, հազիվ իրար հասկանում էինք:

Ես իրեն ասում էի Փարաջան: «Ով»-ը հանել էի, «յան»-նն էլ չէի ասում: Իսկ «փարաջան» նշանակում է քայքայվող մարմին:

Նոր ֆիլմ պատրաստո՞ւմ եք:

-Ցեղասպանության 100-ամյակին ընդառաջ մեկ ֆիլմ եմ ուզում պատրաստել, ավելի կոնկրետ` մուլտֆիլմ: Այն երկու կնոջ պատմությունն է, որ Ավետարանը Մուշից բերել են Երևան: Նրանք նախքան արևի դուրս գալը գնում են ծաղիկներ քաղելու, երբ իջնում են Մուշ, տեսնում են, որ ամեն ինչ ավերված է, մարդ չկա: Եկեղեցու մոտ մի մարդ է լինում, ով նրանց տանում և ցույց է տալիս Ավետարանը` ասելով, որ անպայման Հայաստան տանեն: Ոսկին ու արծաթը վրայից հանում են, քանի որ ծանր է լինում և գիրքը երկու մասի են կիսում:  Տարբեր ճանապարհով են գնում Հայաստան:  Մեկը Ավետարանը հասցնում է Էջմիածին, մյուսը գնում է Էրզրում, հիվանդանում և մահանում է եկեղեցու բակում:  Ծառի վրա նստած տղան տեսնոմ է, թե ինչպես է նա Ավետարանը թաղում եկեղեցու բակում: Ռուս սպա է գալիս, այդ տղանա սում է, որ այդտեղ թաղված  գիրքը պետք է էջմիածին տանել: Ռուս սպան վերցնում է և տարիներ հետո հանձնում է Թիֆլիսի մեր առաջնորդարանին, որոնք էլ բերում են Հայաստան:

Ուզում եմ` ամբողջ աշխարհն իմանա, որ ջարդով մշակույթն ու գիրքը չեն կարող սպանել:

Հարցազրույցը` Անի Կարապետյանի

http://asekose.am/hy_AM/news/9/160933-zori-balayann-asoum-er-osin-varir-da.html